Сот орындаушыларымен борышкердің мүлкіне өндіріп алуды қолдану
Атқарушылық іс жүргізу туралы заңның 7-тарауында борышкердің мүлкінен өндіріп алу рәсімі мен тәртібі регламенттелген.
Рәсім мынадай кезеңдерден тұрады:
- анықтау;
- күзетпен ұстау;
- бағалау;
- сақтау;
- борышкердің мүлкін сату.
Атқарушылық іс жүргізу туралы заңның 55-бабының 1-тармағы борышкердің мүлкінен өндіріп алу мүлікті алып қоюды және (немесе) оны мәжбүрлеп сатуды не өндіріп алушыға бе руді қамтиды.
Атқарушылық іс жүргізудің осы кезеңінің әлеуметтік маңыздылығына байланысты бұл әрекеттер жиі шағымдану нысаны болып та былады.
Атқарушылық іс жүргізу туралы заңның 68-бабына сәйкес сот орындаушысы тыйым салынған және мүліктің борышкерге тиесілігі анықталған кезден бастап он жұмыс күні ішін де:
- бағалаушының өзін-өзі тағайындауы;
- атқарушылық іс жүргізу тараптарының бірінің ұсынысы бойынша бағалаушыны тағайындау;
- борышкердің мүлкіне бағалау жүргізу ту ралы атқарушылық іс жүргізу тараптарының бірінің тапсырмасы арқылы бағалаушыны тағайындау туралы қаулы шығарады.
Борышкердің тыйым салынған мүлкін бағалау жөніндегі қызметке ақы төлеу атқа рушылық іс жүргізу тараптарына жүктеледі және кейін борышкердің есебінен өтеледі.
Осы сатыда туындаған дауларды шешуде қиындықтар туғызбайды.
Орындаудың осы кезеңіндегі типтік қа теліктер:
- бағалау туралы дұрыс емес есепті қабыл дау;
- аукцион өткізу кезінде рәсімнің бұзылуы;
- сауда-саттықты екі реттен артық өткізу болып табылады.
Іс жүзінде борышкер мүлкінің белгілі бір құнымен және өткізілген сауда-саттықпен келіспеу туралы істер ең күрделі болып табы лады.
Атқарушылық әрекеттер жасау кезінде сот орындаушылары бағалау туралы есептің ұсы нылатын қолданылу мерзімін сақтауға тиіс.
Мысалы, атқарушылық іс жүргізу аясын да борышкердің пәтеріне тыйым салынды.
2021 жылғы 5 наурызда тыйым салынған мүлікті бағалау жөніндегі маманды тағайын дау туралы қаулы шығарылды және мүліктің нарықтық құны туралы есеп дайындалды.
Сот 2021 жылғы 9 сәуірде сот шешімін 2021 жылғы 1 қыркүйекке дейін орындауды кейінге қалдырды.
Оның орындалмауына байланысты 2021 жылғы 7 қазанда ЖСО сату құны 10 778 000 теңгені құрайтын тыйым салынған мүлікті сатуға беру туралы қаулы шығарды.
Соттар ЖСО-ның әрекеттерін заңсыз деп таныды, өйткені пәтерді бағалау жүргізілген сәттен бастап (2021 жылғы 5 наурыз) пәтерді сатуға беру туралы даулы қаулы шығарылғанға дейін (2021 жылғы 7 қазан) алты айдан астам уақыт өтті, тиісінше 2021 жылғы 5 наурыздағы қаулы шығарылған кездегі мүлікті бағалау туралы есепте көрсетілген сома маңызды емес (6001 22-00-6aп/100).
Алайда барлық жағдайларда бағалау ту ралы есептің ұсынылатын мерзімі 6 айды құрайды.
Атқарушылық іс жүргізу туралы заңның 74-бабының 2-тармағына сәйкес сот орын даушысы мүлікке тыйым салынғаннан және бағалау жүргізілгеннен кейін және мүлік өт кізілгенге дейін бір мезгілде бағалау туралы есеппен таныстыра отырып, борышкерге оның жазбаша өтініші бойынша бір айдан аспайтын мерзімде тыйым салынған мүлікті жасалған күнінен бастап бір жылдан аспайтын уақыт өт кен бағалау туралы есепте көрсетілген бағалау құнының жетпіс бес пайызынан төмен емес құны бойынша дербес өткізу құқығын береді.
Аталған норма борышкер өзінің дербес іске асыру құқығын жүзеге асырған жағдайларда бағалау туралы есеп қолданысының аса ұзақ мерзімін көздейді.
Атқарушылық іс жүргізу туралы заңның 68-бабы 3-тармағына сәйкес бағалаумен келіспейтін атқарушылық іс жүргізу тарабы «Қазақстан Республикасындағы бағалау қы зметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес жүргізілген бағалау бойынша қорытынды алу үшін сараптамалық кеңеске өтініш жасай алады не оған Қазақстан Респу бликасының әкімшілік сот ісін жүргізу тура лы заңнамасында белгіленген тәртіппен сотқа шағым жасай алады.
Сараптамалық кеңестің теріс қорытындысы не соттың бағалау тура лы есепті жарамсыз деп тануы сот орында ушысының жаңа бағалауды тағайындауына негіз болып табылады.
Сараптамалық кеңес теріс қорытынды берген жағдайда, тапсырыс беруші бағалау туралы есептің сараптамасы үшін жүргізген төлемді бағалау туралы есепті жасаған бағалаушы немесе бағалаушы еңбек шартын жасасқан заңды тұлға өтейді.
Бұл норманы түсіндіру қиындықтар туғы зады және жергілікті соттарда әр түрлі қолда нылады.
Бұған дейін ӘРПК қолданысқа енгізілгенге дейін АПК-нің 250-бабының алтыншы бөлі гіне сәйкес бағалаумен келіспеген жағдайда сот орындаушысының әрекетіне шағымдануға тиіс болатын.
Қазіргі уақытта ӘРПК қолданысқа ен гізілуіне байланысты бағалау туралы есеппен келіспеген жағдайда талап қоюшылар есептің өзіне де, сот орындаушысының есепті қабыл дау жөніндегі әрекеттеріне де дау айтылады.
Сараптамалық кеңестің бағалау туралы есептің дұрыстығын тексеру тәртібі «Қа зақстан Республикасындағы бағалау қызметі туралы» Заңның 11-бабымен реттеледі.
«Қазақстан Республикасындағы бағалау қызметі туралы» Заңның 11-бабына сәйкес Бағалау объектісінің бағалау туралы есепте белгіленген нарықтық немесе өзге құны шамасының анықтығы туралы, оның ішінде дәл осы объектіні бағалау туралы қолда бар өзге есепке байланысты да дау болған жағдайда, бағалау туралы есептің сараптамасы жүргізілуі мүмкін.
Бағалау туралы есептің сараптамасын бағалау жүргізген бағалаушы мүшесі болып табылатын бағалаушылар палатасының сарапшылық кеңесі жүргізеді.
Бағалау туралы есептің сараптамасы бағалау туралы есепке дау айтатын тапсырыс берушінің және (немесе) үшінші тұлғаның бастамасы бойынша жүргізіледі. Бағалау туралы есептің сараптамасы бағалау туралы есептің сараптамасына бастама жасаған тараптың есебінен жүргізіледі.
Бағалау туралы есептің сараптамасы бағалау туралы есепке дау айтатын тұлға мен бағалаушылар палатасы арасындағы шарттың негізінде жүргізіледі. Бағалау туралы есепке шағымданудың өзге тәсілі сотқа жүгіну болып табылады.
Қағидалардың 15, 16-тармақтарына сәй кес борышкерді және өндіріп алушыны жүргізілген бағалау туралы тиісінше хабардар етпей немесе таныстырмай және оларға бағалау нәтижесіне шағымдануға күнтізбелік он күн бермей, тыйым салынған мүлік электрондық аукционға қойылмайды. Көрсетілген мерзімді есептеу борышкерді және өндіріп алушыны жүргізілген бағалау туралы хабардар еткен немесе таныстырған күннен басталады.
Сот даулы бағалаудың дұрыстығын қалай анықтауы керек деген сұрақ туындайды. Өңірлерде әртүрлі практика қалыптасты.
Соттар қабылданған бағалау туралы есептің заңдылығын мынадай тәсілдермен тексереді:
- сараптама кеңесіне жолдана отырып, бағалау туралы тағайындау;
- маман тарту; есептің сараптамасын - бағалау объектісінің құнын дербес анықтау үшін сот тауар сараптамасын тағайындау;
Қазақстан Республикасы Қаржы мини стрінің 2018 жылғы 5 мамырдағы № 519 бұйрығымен бекітілген есепті жасаудың заң дылығын және оның «Жылжымайтын мүлік құнын бағалау» бағалау стандарттарына сәй кестігін дербес тексереді.
Мысалы, бағалау туралы есепте даулы мүліктің нарықтық құны 137 170 000 теңге мөлшерінде айқындалған. Соттар есепті қа былдау әрекеттерін заңсыз деп тапты, өйт кені борышкер бағалау туралы есеппен таныс емес, бұл оның нәтижелерге шағымдану және даулы мүлікті бағалау туралы балама есеп беру құқығының бұзылуына әкелді.
Сондай-ақ бағалаушы бағаланатын мүліктің құрамы на дүкен ғимаратына іргелес жатқан үш жер учаскесінің бірін қоспаған, бағалаудың кіріс әдісі қолданылмаған (6001-22-00-6ап/237).
Атқарушылық іс жүргізу тараптары ұсынған бағалау туралы есептерді талдау кезінде сот орындаушылары атқарушылық іс жүргізу тараптарының құқықтарының сақта луын қамтамасыз етуі қажет.
Мысалы, ЖСО атқарушылық іс жүргізу шеңберінде борышкерді оның мүлкін бағалау туралы есеп беруге міндеттеді, алайда есепті қабылдаудан бас тартты.
Соттар борышкер берген есепті талдай отырып, есеп жылжы майтын мүліктің нақты нарықтық құнын дұрыс көрсететінін анықтады.
Бағалау тура лы есептің дұрыстығы күмән тудырмайды, өйткені онымен бірге маман бағалаушылар палатасының біліктілігі мен мүшелігін растай тын құжаттарды ұсынады.
Соттар борышкер ұсынған есепті (6001-22-00-6ап/566) қабыл дауға міндеттей отырып, ЖСО қабылданған бағалау туралы есепті жарамсыз деп таныды.
ӘРПК-нің 5-бабына сәйкес әкімшілік сот ісін жүргізудің міндеті жария-құқықтық қаты настарда жеке тұлғалардың бұзылған немесе дау айтылатын құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, заңды тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін тиімді түр де қорғау және қалпына келтіру мақсатында әкімшілік істерді әділ, бейтарап және уақтылы шешу болып табылады.
Тиісінше сотқа талап қоюмен шағымдану адамның құқықтарын бұзумен байланысты.
Бағалау туралы есептің құқықтық салда ры атқарушылық іс жүргізу тарабы үшін сот орындаушысы атқарушылық әрекеттер жасау үшін осы есепті қабылдаған кезден бастап ғана туындайды.
Осылайша, бағалау туралы есеппен келіспеген жағдайда сот орындаушысының осы есепті қабылдау жөніндегі әрекеттері шағымдануға жатады.
Атқарушылық іс жүргізу туралы заңның 68-бабының мазмұнын негізге ала отырып, атқарушылық іс жүргізу тарапы бағалаумен келіспеген жағдайда қорғаудың екі тәсілі көз делген:
- сараптамалық кеңеске жүгіну;
- сотқа жүгіну. Істі қарау кезінде сотқа жүгінген кезде сот орындаушысы қабылдаған бағалау туралы есептің заңдылығына құқықтық баға берілуі тиіс.
Сот бағалаушылар палатасының маманын іске қатысуға тартуға не сот орындаушысы қабылдаған бағалау туралы есепке өз бетінше талдау жүргізуге құқылы.
Істі сараптамалық кеңеске жіберу істі қарау мерзімдерін кешіктіруге әкеп соғады және қа былданған бағалау туралы есеппен келіспей тін Тараптың құқығын қорғаудың өзге тәсілін іс жүзінде ауыстырады.
Бұдан басқа, істерді сараптамалық кеңеске жіберу туралы соттың ұйғарымдары орындал май сотқа қайтарылады, өйткені сараптамалық кеңестің қызметтеріне ақы төленбеген.
Сондай-ақ соттардың тауар сараптамасын тағайындауы әкімшілік сот ісін жүргізу мін деттеріне сәйкес келмейді.
Тыйым салынған мүліктің нарықтық құ нын анықтау сот орындаушысының өкілетті гіне кіреді. Тәсілдер Атқарушылық іс жүргізу туралы заңның 68-бабының 1-тармағында ай қындалған.
Демек, сот орындаушысының шағымданған бағалау туралы есепті қабылдау жөніндегі әре кеттері осы есептің заңдылығын тексеру жо лымен қаралуға тиіс.
Көрсетілген ұсынымдар «Соттардың атқа рушылық іс жүргізу туралы заңнаманың кей бір нормаларын қолдануы туралы» ЖС НҚ-да көрсетілуі қажет.
Мысалы, ЖС ӘІСА жергілікті соттардың ЖСО-ны соттың ұйғарымы бойынша жа салған сарапшының қорытындысын қабылда уға мәжбүрлеу туралы тұжырымдарын негізсіз деп таныды.
Жергілікті соттар сот орында ушысының әрекеттеріне шағымдану туралы әкімшілік талап қоюды қарау кезінде саты латын объектіге тауартанушылық сараптама тағайындады.
Кассациялық алқа осы бөлікте гі сот актілерінің күшін жоя отырып, соттың тауартанушылық сараптаманы тағайындауы әкімшілік сот ісін жүргізу міндеттеріне сәйкес келмейтінін, істі қарауды кешіктіретінін, ар тық сот шығындарына алып келетін процестік негізсіз шешім болып табылатынын анықта ды.
Тыйым салынған мүліктің нарықтық құ нын айқындау жеке сот орындаушысының өкілеттігіне кіреді, ал олардың тәсілдері Заң ның 68-бабының 1-тармағында айқындалған.
Бағалау туралы есептің қысқартылған ұсы нылатын қолданылу мерзіміне байланысты (6 ай) бағалауды қабылдау жөніндегі әрекеттер ге шағымдануды ескере отырып, сот орында ушылары сот істі қарағаннан кейін де қайта бағалау жүргізуге мәжбүр.
Көрсетілген әре кеттер борышкерге қосымша шығыстар жүк тейді, өндіріп алушылардың уақтылы орындау құқығын бұзады.
Осыған сүйене отырып, мүлікті мәжбүрлі түрде сату жағдайында бағалау туралы есептің ұсынылатын қолданылу мерзімі бір жылға дейін ұзартылуы керек.
Атқарушылық іс жүргізу туралы заңның 74-бабының 1, 2-тармақтарына сәйкес айна лымнан заң бойынша тыйым салу негіздеріне қарамастан алып қойылған мүліктен басқа, тыйым салынған мүлікті және осы Заңның 77-бабының 3-тармағында көрсетілген мүлік ті қоспағанда, мүліктің түрлерін өткізуді сот орындаушысы электрондық аукцион ныса нындағы сауда-саттықта атқарушылық іс жүргізудің мемлекеттік автоматтандырылған ақпараттық жүйесінің бірыңғай электрондық сауда-саттық алаңында не бірыңғай электрон дық сауда-саттық алаңында жүргізеді, оны таңдауды Республикалық палата уәкілетті ор ган айқындайтын тәртіппен жүзеге асырады.
Сот орындаушысы мүлікке тыйым са лынғаннан және бағалау жүргізілгеннен кейін және мүлік өткізілгенге дейін бағалау туралы есеппен таныстыра отырып, бір мезгілде бо рышкерге оның жазбаша өтініші бойынша бір айдан аспайтын мерзімде жасалған күні нен бастап бір жылдан аспайтын бағалау ту ралы есепте көрсетілген бағалау құнының жетпіс бес пайызынан төмен емес құны бой ынша тыйым салынған мүлікті дербес сату құқығын береді.
Борышкердің мүлікті өткізуге рұқсат алуы мүлікті өткізу жөніндегі рәсім дерді тоқтата тұруға негіз болып табылмайды.
Тұрғын-үйді дербес өткізу мерзімі үш айды құрайды, осы мерзім ішінде мүлік сауда-сат тыққа шығарыла алмайды.
Тыйым салынған мүлікті дербес өткізу құқығын борышкер бір атқарушылық іс жүргізу бойынша бір реттен асырмай пайдалана алады.
Аталған норманы ЖСО қолданады, про блемалық мәселелер туындамайды. Мысалы, ЖСО-ның орындауында жер учаскелерін өн діріп алу туралы атқарушылық іс жүргізілді.
ЖСО борышкердің дербес сату құқығынан бас тартты.
ЖСО-ның бұл бас тартуы Атқа рушылық іс жүргізу туралы заңның нормала рына сәйкес келмейді деп танылды, өйткені талап қоюшы сот орындаушысының жазбаша рұқсатымен және белгіленген мерзімде сот шешімімен белгіленген құны бойынша баға лағаннан төмен емес кепілге қойылған мүлікті сатуға құқылы (6001-22-00-6ап/575).
Атқарушылық іс жүргізудің осы сатысы бойынша әкімшілік талап қоюлардың ең көп саны аукцион нәтижелеріне шағымданумен байланысты.
Атқарушылық іс жүргізудің осы кезеңінің жоғары әлеуметтік маңыздылығы борышкер лердің мүлкін сатумен келіспеуін тудырады.
Қағидалардың 14-тармағына сәйкес тыйым салынған мүлікті электрондық аукционға қою туралы шешімді сот орындаушысы қабылдай ды, ол туралы тиісті қаулы шығарады.
Мысалы, соттар электрондық аукцион қорытындылары туралы хаттаманың күшін жойды, өйткені оған осы атқарушылық іс жүргізуге қатысушы болып табылмайтын сот орындаушысының ЭЦҚ-сымен қол қойылды.
Мәселен, істі қарау кезінде мүлікті сатуға бер геннен кейін атқарушылық іс жүргізу басқа ЖСО-ға берілгені анықталды(6001-22-00 6ап/156).
Атқарушылық іс жүргізу туралы заңның 85-бабының 4-тармағында атқарушылық іс жүргізу шеңберінде тыйым салынған мүлікті электрондық аукцион арқылы өткізу рәсімі екі реттен артық өткізілмейтіні белгіленген.
Егер мүлік электрондық аукцион өткізу жолымен өткізілмеген және өндіріп алушы мүлікті өзі не қалдырудан бас тартқан жағдайда, мүлік ке өндіріп алуды қолдану тоқтатылады және борышкердің өзге мүлкіне өндіріп алуды қолдану жөнінде одан әрі шаралар қабылда нады.
Бұл ретте, мұндай мүлікке тыйым салу осы Атқарушылық іс жүргізу туралы заңның 47-бабында көзделген негіздер бойынша атқа рушылық іс жүргізу тоқтатылғаннан кейін ғана алынады.
Мысалы, халықаралық аралық соттың шешімімен оның орындалу тәртібі мен тәсілі айқындалған, меншік құқығында А. мен Т. тиесілі кепіл мүлкіне өндіріп алуды қолдану тікелей ұйғарылған.
Осы шешімді орындау бойынша сауда-саттық 4 рет өткізілді. Сот тар тыйым салынған мүлікті сауда-саттыққа бесінші рет беру Заңның нормасын тікелей бұ зады деп шешті, өйткені бұл оның мағынасын екіұшты түсінуді білдірмейді және импера тивті болып табылады (6001-21-00-6aп/5).
Осылайша, Атқарушылық іс жүргізу тура лы заңның нормаларын сөзбе-сөз түсіндіруді негізге ала отырып, бір атқарушылық құжат тың талаптарын орындау шеңберінде мүлікті сату бойынша сауда-саттық екі реттен артық емес жүргізілуі мүмкін.
Бір сот орындаушысының атқарушылық құжатты қайтаруы және кейін басқа сот орын даушысының атқарушылық іс жүргізуді қозға уы сауда-саттықты екі реттен артық өткізуге құқық туғызбайды.
Сондай-ақ атқарушылық іс жүргізу тарап тары рәсімнің бұзылуына, қатысушылардың сауда-саттықтың нәтижесіне қызығушылығы на сілтеме жасай отырып, сауда-саттыққа шағымданады. Қағидалардың 20-тармағына сәйкес адам БЭСА-ға өтінім түскен сәттен бастап элек трондық аукционға қатысушы болады.
Атқарушылық іс жүргізу туралы заңның 80-бабының 2-тармағында сатып алушы лар ретінде электрондық аукционға осы атқарушылық іс жүргізу бойынша шешім шығарған сот орындаушылары мен судьялар, тыйым салынған мүлікті бағалаған бағала ушы, сондай-ақ олардың жақын туыстары, жұбайы (зайыбы), борышкер қатыса алмай тындығы көзделген. Көрсетілген тізбе толық болып табылады, кеңінен түсіндіруге жатпайды.
Мысалы, ЖС ӘІСА сауда-саттық заңды деп тани отырып, жергілікті соттардың сот актілерін өзгертті. Алқа сауда-саттықты өткізу кезінде бұзушылықтар болмағанын анықтады.
Мүлік борышкердің өзі ұсынған құннан аса тын бағаға сатылды, қатысушылар арасында байланыс орнаған жоқ, сот шешімі ұзақ уақыт бойы орындалмайды (6001-22-00-6aп/658).
Алайда сауда-саттыққа қатысушылардың құнын төмендетуге және сауда-саттықты өт кізу рәсімін бұзушылықтарға мүдделілігінің жол берілген және шынайы дәлелдері болған кезде талап қою қанағаттандырылуға жатады.
Мысалы, борышкердің мүлкі сауда орта лығы мен тұрғын үй түрінде сатылымға беріл ді.
Сауда-саттықтың жалғыз қатысушылары Х. мен А. бұрын некеде болған, ортақ балалары және бір мекенжайда тіркелген, бұл электрон дық аукцион әлеуетті сатып алушылар арасын дағы бәсекелестік қағидатын сақтай отырып өткізілгеніне күмән тудырады және олар бастапқы бағаны әдейі төмендеткен.
ӘІСА қатысушылар Х. және А. сауда-саттықты өткі зу кезінде жосықсыз әрекет еткенін атап өтті (6001-22-00-6ap/752).
Осылайша, Атқарушылық іс жүргізу тура лы заңның 85-бабының 1 және 2-тармақтары на сәйкес электрондық аукцион өткізілмеді деп танылған кезде, өндіріп алушы электрон дық аукцион өткізілмеді деп танылған күннен бастап бес жұмыс күні ішінде сот орында ушысына өтініш беру арқылы мүлікті бағалау құны бойынша өзіне қалдыруға құқылы.
Өн діріп алушының мүлікті өзіне қалдыру туралы өтінішінің болмауы өндіріп алушының мүлікті қабылдаудан бас тартуы деп танылады.
Өндіріп алушы мүлікті қабылдаудан бас тартқан кезде сот орындаушысы тиісті өтінімді бірыңғай электрондық сауда-саттық алаңына қайта орналастыру жолымен электрондық аук цион рәсімін бедгідейді.
АК-нің 319-бабының 5-тармағына сәй кес қатысқан сатып алушы екеуден аз болуы себептi сауда жасалмайтыны жарияланған жағдайда кепiл ұстаушы кепiлге салынған мүлiктi бағалаушы жасаған бағалау туралы есеп негiзiнде сот шешімімен белгіленген немесе сенiм бiлдiрiлген тұлға белгілеген ағымдағы бағалау құны бойынша өз меншiгi не аударуға, не жаңадан сауда белгiлеудi талап етуге құқылы.
Азаматтық кодекстің 319-бабының және Атқарушылық іс жүргізу туралы заңның 85-ба бының мазмұны бойынша сот орындаушысы кепілге алынған мүлікті өз меншігіне өндіріп алу құқығын пайдаланғысы келетін-келмей тінін кепіл ұстаушыдан білуге міндетті.
Бұл рәсімді өткізу кезінде орындалатын әрекеттердің ашықтығы маңызды.
Борышкер өндіріп алушының мүлікті өз меншігінде қал дыру ниеті туралы тиісті түрде хабардар етілуі керек.
Сондай-ақ сауда-саттықты ұйымдасты рушы (алаң) бұқаралық ақпарат құралдарын да және қатысушылардың ең көп санын тарту үшін мүлікті сату жөніндегі басқа да интернет платформаларда өткізілетін сауда-саттық ту ралы хабарлау үшін шаралар қабылдауға мін детті.
Талаптарды тұжырымдау Сот орындаушыларының шешімдеріне, әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) дау айту кезінде
Сот орындаушыларының әрекеттеріне (әре кетсіздігіне) шағымдану туралы Әкімшілік та лап қою кезінде талап қоюшылар талаптарды әртүрлі редакцияларда мәлімдейді.
ӘРПК-нің 132-бабына сәйкес ауыртпалық түсіретін әкімшілік актіде талап қоюшының құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдде лері бұзылған жағдайда, ол әкімшілік актінің толық немесе оның қандай да бір бөлігінің күшін жою талабымен дау айту туралы талап қою беруге құқылы.
Сот орындаушысы шығарған қаулымен келіспеген жағдайда, талаптар осы қаулыны заңсыз деп тану туралы мәлімделеді.
Әрекет терді заңсыз деп тану туралы бір мезгілде та лап қою талап етілмейді.
ӘРПК-нің 84-бабының екінші бөлігіне сәй кес заңсыз әкімшілік актінің толық немесе бір бөлігінде күші жойылуы мүмкін.
Қаулы заңсыз деп танылған жағдайда сот аталған қаулының күшін жояды.
Әкімшілік соттарға талап қоюлардың ведомстволығы
Атқарушылық іс жүргізу туралы заңның 127-бабына сәйкес өндiрiп алушы немесе бо рышкер сот орындаушысының атқарушылық құжатты орындау жөнiндегi шешiмiне және әрекетiне (әрекетсiздiгiне) немесе осындай әрекеттер жасаудан бас тартуына сотқа шағым жасауы мүмкiн.
Шағым сотқа Қазақстан Ре спубликасының әкімшілік сот ісін жүргізу туралы заңнамасында белгіленген тәртіппен берiледi.
Көрсетілген норманың мазмұнының не гізінде сот орындаушысының әрекеттеріне атқарушылық іс жүргізу тараптары ғана сотқа шағым беруге құқылы.
Сонымен бірге практикада атқарушылық іс жүргізудің тараптары болып табылмайтын адамдардың сот орындаушыларымен даула суы жиі кездеседі.
«Соттардың атқарушылық іс жүргізу туралы заңнаманың кейбір нормала рын қолдануы туралы» ЖС НҚ 2-тармағында мүдделі адамдардың ЖСО-ның әрекеттеріне дау айту құқығы көзделген.
ӘРПК-нің 9-бабының бірінші бөлігіне бай ланысты әркім бұзылған немесе дау айтыла тын құқықтарын, бостандықтарын немесе заңды мүдделерін қорғау үшін осы Кодексте белгіленген тәртіппен әкімшілік органға, лауа зымды адамға немесе сотқа жүгінуге құқылы.
Аталған норма мүдделер болған жағдайда сот тәртібімен қорғау құқығын көздейді.
Атқарушылық іс жүргізудің тараптары болып табылмайтын адамдардан талап қою арыздары келіп түскен кезде соттар даулы құқықты қорғаудың және қалпына келтірудің өзге тәсілінің бар-жоғын және талап қоюшы үшін жасалған әрекеттерден тікелей құқықтық салдарлар туындағанын тексеруге тиіс.
Мысалы, АҚ-ның ЖШС-дан 220 989 149 теңге сомасындағы берешекті, сот шығыста рын өндіріп алу туралы атқарушылық іс жүр гізу бойынша өндіріп алушы болып табылады.
Сондай-ақ ЖШС жалпы сомасы 17 569 000 теңгеге 8 жеке тұлғаның пайдасына жа лақы бойынша берешекті өндіріп алу туралы атқарушылық іс жүргізу бойынша борыш кер болып табылады.
Жалақы бойынша бе решекті өндіріп алуды орындау шеңберінде АҚ ЖСО-ның әрекеттеріне шағым жасаған, оның жауапкердің өзіне құқықтық салдар туғызатын әрекеттеріне дау айту туралы та лап қою құқығына ие, өйткені өткізілген мүлік Инвестициялау туралы шарттың талаптары шеңберінде салынған және Кепіл шартының негізінде кепіл нысанасы болып табылады.
Соттар талаптарды мәні бойынша қараап, та лапты ішінара қанағаттандырды (6001-22-00 6ап/607).
Атқарушылық іс жүргізу туралы заң нор маларын әртүрлі түсіндіруді болдырмау үшін «Соттардың атқарушылық іс жүргізу туралы заңнаманың кейбір нормаларын қолдануы ту ралы» ЖС НҚ-да мүдделі тұлғаның сот орын даушыларының әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) сот тәртібімен шағымдануға құқығы болатын жағдайларды нақтылау қажет.
Талап қоюшы сот орындаушыларының әре кеттеріне (әрекетсіздігіне) шағымдану кезінде өзінің материалдық немесе құқықтық мүд делілігін дәлелдеуге міндетті.
Алайда нақты құқықтық мүдделілік бол маған және қорғаудың басқа тәсілі болған кезде, мұндай адамдардың талап қоюлары қайтарылуға жатады.
Мысалы, сатылған мүліктің кепіл ұстаушы сы болып табылмайтын тұлғаның талап қоюы қайтарылды (6001-22-00-6ап/394).
Мемлекеттік бажды өндіріп алу
Сот орындаушыларының әрекетіне (әре кетсіздігіне) шағымдану туралы талап қою бойынша талап қоюшылар «Салық және бюд жетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасы кодексінің 616-бабының 15) тармақшасына сәйкес сотқа талап қою берген кезде мемлекеттік баж төле уден босатылған.
ӘРПК-нің 122-бабының бірінші бөлігіне сәйкес сот шығыстарын бөлу жөніндегі мәсе лелер АПК-нің қағидалары бойынша қаралады.
АПК-нің 117-бабының бірінші бөлігіне байланысты талап қоюшы төлеуден боса тылған мемлекеттік баж, сондай-ақ іс бойын ша іс жүргізуге байланысты шығындар сот мемлекет кірісіне шығыстарын төлеуден бо сатылмаған жауапкерден толық немесе талап қоюдың қанағаттандырылған бөлігіне пропор ционалды өндіріліп алынады.
Талап қою қанағаттандырылған кезде жер гілікті бюджеттің кірісіне мемлекеттік баж сот орындаушысынан талап қоюдың қанағаттанды рылған бөлігіне сәйкес өндіріп алуға жатады.
Мемлекеттік баждың мөлшерлемесі «Са лық және бюджетке төленетін басқа да міндет ті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасы Кодексінің 610-бабы 1-тармағының 8) тар мақшасының (0,5 АЕК) қағидалары бойынша есептеледі.
Атқарушылық іс жүргізуді тоқтата тұру
Атқарушылық іс жүргізу туралы заңның 42-бабының 13) тармақшасына сәйкес атқа рушылық іс жүргізу сот атқарушылық іс жүр гізуді талап еткен жағдайда бір жұмыс күні ішінде тоқтатыла тұруға тиіс.
Практикада соттар әрекеттер туралы ұй ғарымда келіп түскен әкімшілік іс бойынша атқарушылық іс жүргізу материалдарын та лап еткенін көрсетеді.
Атқарушылық іс жүргізу материалдарын алғаннан кейін соттар істі мәні бойынша қа рағанға дейін не сот шешімі заңды күшіне енгенге дейін атқарушылық іс жүргізу матери алдарын қайтармайды.
Мұндай практика атқарушылық іс жүр гізуді ұзақ уақытқа тоқтата тұруға, өндіріп алушының құқықтарын бұзуға әкеп соғады, әкімшілік сот ісін жүргізудің мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес келе бермейді.
Бұзушылықтарды болдырмау және атқа рушылық іс жүргізу тараптарының құқықта рын сақтау мақсатында мынадай бірізділікті сақтау қажет:
- атқарушылық іс жүргізу материалдарын келіп түскен әкімшілік іс бойынша соттың әре кеті туралы ұйғарымымен талап етіп алдырту;
- сот орындаушысынан атқарушылық іс жүргізудің түпнұсқаларын қағаз немесе элек трондық жеткізгіште алу;- дауды қарау үшін қажетті материалдарды әкімшілік іс материалдарына қосу;
- қажеттілік өткеннен кейін атқарушылық іс жүргізуді қайтару.
Әкімшілік талап қою нысанасының негізін де жауапкердің даулы кезең шеңберінде атқа рушылық әрекеттерден бас тартқаны жөн.
Осылайша, сот орындаушысынан атқа рушылық іс жүргізу материалдарын талап еткен сот ұйғарымы болған кезде, сот матери алдарды ресми қайтарғанға дейін сот орында ушысы атқарушылық іс жүргізуді тоқтата тұру туралы қаулы шығаруы тиіс.
Осы процестік мәселе бойынша бірыңғай практиканы қалыптастыру үшін «Соттардың атқарушылық іс жүргізу туралы заңнаманың кейбір нормаларын қолдануы туралы» ЖС НҚ-да түсіндіру қажет.
Сот шешіміне шағымдану мерзімі
ӘРПК-нің 168-бабының төртінші бөлігін де сот орындаушыларының әрекетіне (әре кетсіздігіне) дау айту туралы әкімшілік істер бойынша апелляциялық шағым, прокурордың өтінішхаты шешім шығарылған күннен бастап он жұмыс күні ішінде берілуі мүмкін деп көз делген.
Сот актісі жарияланған күн шешім шыға рылған күн болып есептеледі.
Соттар сот шешімін түсіндіру кезінде та раптарға шағымдану мерзімдерінің ерек шеліктері туралы көрсетуге тиіс.
Дауларды жедел қарауға кепілдіктерді қамтамасыз ету және борышкерлердің тара пынан құқықты теріс пайдалануды болдырмау мақсатында апелляциялық сатының қаулысы жарияланған күнінен бастап сот шешімінің заңды күшіне енуін көздеу қажет.
Талап қоюды беру мерзімі (мерзім дерді қалпына келтіру практикасы)
ӘРПК-нің 136-бабының төртінші бөлі гінде сот орындаушысының атқарушылық құжаттарды орындау жөніндегі әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) талап қою әрекет жасалған (әрекет жасаудан бас тартылған) күннен бастап немесе сот орындаушысының әрекет жасау уақыты мен орны туралы хабарланбаған өн діріп алушыға немесе борышкерге ол туралы белгілі болған күннен бастап он жұмыс күні ішінде сотқа берілетіні көзделген.
Мұндай мерзімді белгілеу атқарушылық іс жүргізудің үздіксіздігін қамтамасыз ету қа жеттілігіне байланысты және оны сот арқылы қорғау құқығын бұзу ретінде қарауға болмай ды.
Практикада борышкерлер атқарушылық іс жүргізу мерзімдерін ұзарту мақсатында тараптың атқарушылық іс жүргізу материал дарымен уақтылы таныспағаны туралы дәлел дер келтіре отырып, сот орындаушыларының әрекеттеріне шағым жасайтын істер кездеседі, осыған байланысты талап қоюлар сотқа жү гіну мерзімдерін бұза отырып беріледі.
Даулардың осы санатын қарау кезінде атқа рушылық іс жүргізу материалдарын зерделеу ге және атқарушылық іс жүргізу тараптарын жасалған әрекеттер туралы хабардар ету тәсіл дері мен күндерін анықтауға ерекше назар ау дару қажет.
ӘРПК-нің 134-бабының жетінші бөлігі не байланысты дәлелді себептермен өткізіп алған талап қою мерзімін сот АПК-нің қағида лары бойынша қалпына келтіре алады.
Сотқа талап қою мерзімдерін өткізіп алу себептерін және олардың әкімшілік істі дұрыс шешу үшін мәнін сот алдын ала тыңдауда анықтайды.
АПК-нің 126-бабының 2-тармағына сәй кес, егер белгіленген мерзімдерді өткізіп алу себептерін сот дәлелді деп таныса, сот оларды қалпына келтіруі мүмкін.
Бұл ретте, мерзімді өткізіп алудың дәлел ділігі жарамды және қатысты дәлелдемелер мен расталуға тиіс.
Талдау көрсеткендей, соттар мерзімді өт кізіп алу себептері объективті болмаған және талап қоюшының сотқа уақтылы жүгінуіне кедергі келтіретін қандай да бір фактілердің бар екендігін куәландырмаған кезде талап қо юларды қайтарады.
Мысалы, ЖСО-ның іс жүргізуінде мүлікке өндіріп алуды қолдану туралы атқарушылық іс жүргізу болды.
Электрондық сауда-саттық 2019 жылғы 4 қаңтарда өткізілді, оның нәтиже леріне борышкер шағымданды.
Соттар талап қоюды қайтара отырып, сот орындаушысы ның әрекетіне шағымдану үшін мерзімді өт кізіп алу себептерінің дәлелділігіне жарамды және қатысты дәлелдемелер ұсынылмағанын көрсетті.
Талап қоюшының электрондық сауда-сат тыққа шағымдану мерзімі үш жыл деген дәлелдері дәрменсіз, өйткені бұл дау сот орындаушысының атқарушылық құжаттарды орындау жөніндегі әрекеттерінен туындайды (6001-22-00-6ап/726).
Тағы бір мысал мерзімді өткізіп алу се бептерінің дәлелді екендігіне дәлелдеме лердің болмауына байланысты.
Талап қоюшы атқарушылық іс жүргізу материалдарымен 2021 жылғы 08 ақпанда танысты, бұл тура лы істе қолхат бар.
Алайда белгіленген 10 күндік мерзімде сотқа жүгінбеген.
Сотқа жү гіну мерзімін оны өткізіп алу себептерінің негізділігі ретінде қалпына келтіру туралы өтінішхатта талап қоюшыға берешек сомасын іс жүзінде өндіріп алу туралы 2021 жылғы 29 қыркүйекте белгілі болғандығы көрсетілген.
2021 жылдың қазан, қараша айлары кезеңінде науқастануына байланысты оның сотқа шағым дайындауға мүмкіндігі болмады.
Сот ұсы нылған құжаттарға (терапевт анықтамасына) мерзімін өткізіп алу себептерін (№6001-22-00 6aп/398) дәлелдей алмайтындығын көрсетіп, баға берді.
Талап қоюды қайтару
ӘРПК-нің 138-бабының екінші бөлігінде әкімшілік талап қоюды қайтару үшін 17 негіз көзделген. Қаралып отырған санаттағы істер көбіне мынадай негіздер бойынша қайтарылады:
- ӘРПК-нің 138-бабының екінші бөлігінің 6) тармақшасы - талап қоюшы берілген талап қоюды кері қайтарып алды;
- ӘРПК-нің 138-бабының екінші бөлігі 9) тармақшасы - тараптар татуласу, медиация не месе дауды партисипативтік рәсім тәртібімен реттеу туралы келісім жасасты және оны сот бекітеді;
- ӘРПК-нің 138-бабының екніші бөлігі 11) тармақшасы - іс әкімшілік сот ісін жүргізу тәртібімен қарауға жатпайды;
- ӘРПК-нің 138-бабының екінші бөлігі 17) тармақшасы - іс осы соттың қарауына жатпайды.
Сондай-ақ талап қоюды қайтару негізде месі ӘРПК-нің 136-бабының сегізінші бөлі гінде көзделген, оған сәйкес талап қоюды сотқа беруге арналған мерзімді дәлелді се бепсіз өткізіп алу, сондай-ақ сотқа жүгінудің өтіп кеткен мерзімін қалпына келтірудің мүм кін болмауы талап қоюды қайтару үшін негіз болып табылады.
Талданып отырған санат бойынша талап қоюларды қайтару туралы мәселені шешу сот тарға қиындық тудырмайды.
Бұл ретте, соттың белсенді рөлі қағидатын іске асыру бітімгершілік жолмен шешілген істер санын едәуір арттыруға мүмкіндік берді (келісім жасасу не талап қоюды кері қайтарып алу).
Атқарушылық іс жүргізу мәселелерін рет тейтін негізгі нормативтік құқықтық актілер:
Қазақстан Республикасының Конститу циясы;
ӘРПК;
АК;
АПК;
Атқарушылық іс жүргізу туралы заң;
«Қазақстан Республикасындағы бағалау қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;
«Соттардың атқарушылық іс жүргізу тура лы заңнаманың кейбір нормаларын қолдануы туралы» ЖС-ның 2017 жылғы 31 наурыздағы №1 НҚ;
«Сот актілерін орындамағаны үшін жауап тылық туралы» ЖС-ның 2003 жылғы 19 жел тоқсандағы № 12 НҚ;
Қазақстан Республикасы Әділет мини стрінің 2015 жылғы 20 ақпандағы № 100 бұй рығымен бекітілген қағидалар;
«Жеке сот орындаушысының қызметіне ақы төлеу мөлшерін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 4 ма мырдағы № 437 қаулысы болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясы ның 76-бабының 3-тармағына сәйкес заңды күшіне енген сот актілері барлық мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару ор гандарының, заңды тұлғалардың, лауазымды адамдардың, азаматтардың орындауы үшін міндетті және Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында орындалуға тиіс.
Атқарушылық іс жүргізудің мақсаты бұ зылған немесе даулы құқықтарды немесе заңмен қорғалатын мүдделерді нақты қалпына келтіруді қамтамасыз ету болып табылады.
Сот орындаушысының әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) шағымдану мақсаты атқа рушылық іс жүргізудегі сот бақылауының ны санын білдіреді, оның мақсаты атқарушылық іс жүргізу тараптарының құқықтары мен мүд делерін қорғау болып табылады.
Қолданылған қысқартулар
ӘРПК – Қазақстан Республикасының Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексі;
АПК – Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексі;
АК – Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі;
Атқарушылық іс жүргізу туралы заң – «Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушылары ның мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;
ЖС НҚ – Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы;
Қағидалар – Тыйым салынған мүлікті, оның ішінде электрондық аукцион нысанындағы сау да-саттықта өткізу қағидалары;
ААТЖ – Қазақстан Республикасы сот органдарының «Төрелік» автоматтандырылған ақпа раттық-талдау жүйесі;
ЖС ӘІСА – Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Әкімшілік істер жөніндегі сот алқасы;
ӘІСА немесе алқа – әкімшілік істер жөніндегі сот алқасы;
МАӘС – мамандандырылған ауданаралық әкімшілік сот;
ӘД – Әділет департаменті;
МСО – мемлекеттік сот орындаушысы;
ЖСО – жеке сот орындаушысы;
ОМО – орталық мемлекеттік орган;
ЖАО – жергілікті атқарушы органдар.
Назар аударыңыз!
«Заң және Құқық» адвокаттық кеңсесі, бұл құжаттың жалпылама екендігіне және нақты сіздің жағдайыңыздың талаптарына сәйкес келмеуі мүмкіндігіне көңіл бөлуіңізді сұрайды. Біздің заңгерлер сіздің нақты жағдайыңызға сәйкес келетін кез келген құқықтық құжатты әзірлеп көмектесуге дайын.
Қосымша ақпарат алу үшін Заңгер/Адвокат телефонына хабарласуыңызға болады: +7 (708) 971-78-58; +7 (700) 978 5755, +7 (700) 978 5085.
Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
